بررسی مفهوم غم و شادی در غزلیات حافظ

چکیده در مقام والای حافظ و اهمّیت تنها اثر او که شاهکار ادب فارسی و تابناک ترین ستاره در آسمان غزل عاشقانه ـ عارفانه فارسی است تردیدی نیست. در دیوان او علاوه بر احساسات ناب شاعرانه و عشق و عرفان که با سبکی رندانه و متفاوت از دیگر شعرا و عرفا به تصویر کشیده شده موضوعات متنوع دیگری از علوم مختلف به چشم می خورد و این ویژگی باعث شده که همواره مورد توجّه پژوهش گران در عرصه های مختلف قرار بگیرد و یکی از رموز محبوبیت و جاودانه بودن او در کنار بیان موجز و جادوانه و سرشار از ایهام و ابهام همین است. با وجود فراوانی تحقیقات در زمینه حافظ، تا کنون به مقوله غم و شادی، که آن نیز با همه وجوه زندگی انسان در هم تنیده شده و در حیات بشر بویژه شعرا حضوری پر رنگ و تأثیر گذار دارد، اعتنایی در خور نشده است. در این پژوهش، ابتدا غم که شناخت آن در حکم مقدمه ای است برای درک و شناخت شادی، در دو فصل مورد بررسی قرار گرفته؛ فصل نخست تحت عنوان غم مثبت که منظور، غم شیرین و شادی بخش عشق است و همواره همراه عاشق عارف است و فصل دوم با عنوان غم منفی که در مقایسه با غم عشق، بسامد بسیار کمتری در دیوان خواجه دارد؛ بخشی از این غم های منفی مربوط به دنیا دوستی است که خواجه از آن ها نام برده ولی نه تنها خود به آن ها مبتلا نبوده بلکه بارها به نکوهش این دسته از اندوه های مذموم پرداخته و بشر را از آن منع کرده است و بخشی دیگر را گاه خود نیز بنا بر اقتضای ذات انسان درک کرده که سرآمد همه آن ها اندوه ناشی از تزویر و فریب اهل زمانه و به عبارتی درد دین است که غمی متعالی و از نوع غم اولیا ء الله است. در فصل سوم، مبحث شادی و طرب که حضوری گسترده تر و موثرتر از غم در زندگی و شعر حافظ دارد در دو سطح شادی حسی و گذرا و شادکامی اصیل و پایدار (سعادت) مورد بررسی قرار گرفته و عوامل درونی موثر در زدودن غم ها و رسیدن به نشاط و آرامش با استمداد از متون عرفان و تصوف و عوامل بیرونی با نگاهی به تحقیقات روان شناسی تفکیک و تشریح شده است. در پایان سخن (فصل چهارم) مظاهر و جلوه های غم و شادی و این که حافظ با وجود دم زدن بسیار از اصطلاحات و احکام نجومی، کمترین اعتقادی به تأثیر آن ها در سعادت یا شقاوت انسان ندارد، به اختصار تبیین شده است. هدف از این پژوهش بررسی و طبقه بندی و شرح مختصر جوانب شادی و غم و عوامل ایجاد و تشدید آن ها با تکیه بر غزلیات شاعری وارسته است، به امید رهایی از غم های مذموم دنیوی و روی نهادن به آستان مقدس غم عشق و دستیابی به آرامش و شادی پایدار. واژه های کلیدی: غم، عشق، شادی، آرامش، حافظ.